7.2. Η Αθήνα στα μέσα 19ου αιώνα

Στη νέα Αθήνα έχουν αρχίσει να συρρέουν λογιών-λογιών άνθρωποι που θα αποτελέσουν τους νέους κατοίκους της. Αυτή θα είναι η πρώτη γενιά ξένων που θα κατοικήσουν αυτή την πόλη που το μέλλον θα της επιφυλάξει αρκετές τέτοιες μεταγγίσεις πληθυσμού που θα έρχονται κουβαλώντας τις συνήθειες και τις νοοτροπίες τους μεταβάλλοντας την εικόνα της Αθήνας.

Αξίζει να σημειωθεί πως ακόμα και οι γηγενείς Αθηναίοι δεν ήταν οι μοναδικοί της κάτοικοι. Εκτός από τους Τούρκους που αποχώρησαν, κατοικούσαν ακόμα Αιθίοπες, Μαλτέζοι, Γύφτοι και 1000 περίπου Αρβανίτες.

Οι νέοι κάτοικοι ήταν δυο λογιών. Αστοί κυρίως του εξωτερικού και οικοδόμοι. Θυμίζω πως η Αθήνα, εκείνη την εποχή ήταν μια πόλη virtual. Μια πόλη που επιλέχτηκε, σχεδιάστηκε και κατοικήθηκε στη βάση ενός οράματος και όχι εξ αιτίας μιας παραγωγικής βάσης ή μιας στρατηγικής τοποθεσίας...Ευρωπαίοι φιλέλληνες, πλούσιοι Έλληνες Φαναριώτες και Βαυαροί ήρθαν να χτίσουν τα σπίτια τους στην Αθήνα, χωρίς συχνά να τα κατοικούν.

Το αντικείμενο των πρώτων Αθηναίων, και μοναδική τους παραγωγική δραστηριότητα ήταν η ανοικοδόμηση. Μέσα από την ανοικοδόμηση εξέφραζαν τα εθνικά τους οράματα, πρόβαλλαν την καλλιέργειά τους και επεδείκνυαν τον πλούτο τους εδραιώνοντας την κοινωνική τους θέση.

Η ΒΑ περιοχή της νέας πόλης θα αποτελέσει το πεδίο τους. Ιδιωτικές κατοικίες και δημόσια κτίρια θα γεμίσουν σταδιακά την περιοχή γύρω από τα ανάκτορα, στη συνέχεια κατά μήκος της Πανεπιστημίου και αργότερα επί της Πατησίων και της Β. Σοφίας οριοθετώντας μια περιοχή γύρω από το Λυκαβηττό, το σημερινό Κολωνάκι.

Φορέας της νέας αστικής ιδεολογίας είναι ο Νεοκλασικισμός, αρχιτεκτονικό ρεύμα που είχε ήδη μεσουρανήσει στην Ευρώπη και βρισκόταν στη δύση του. Για την περίπτωση της Ελλάδας, όμως, ήταν ιδανικός για αυτό και διατηρήθηκε έως τις αρχές του 20ου αιώνα.

Το κτίριο της Ακαδημίας πίσω μας ξεκίνησε να χτίζεται το 1859 και λειτούργησε τελικά το 1924.Όλα αυτά πραγματοποιούνται σε μιαν Αθήνα με μηδενική υποδομή, με χωματόδρομους και χωρίς αποχετεύσεις ή άλλα δίκτυα. Πρώτα χτίζονταν το κτίριο, που για χρόνια στέκονταν μες στη μέση μιας εξοχής και μετά συμπληρώνονταν τα υπόλοιπα.

Αυτό το μοτίβο θα δούμε να επαναλαμβάνεται σε διάφορες παραλλαγές σε όλη την ιστορία της πόλης. Λίγο πιο μπροστά μας, επί της οδού Πανεπιστημίου, πέρναγε ένα ρέμα-δέκτης ακαθάρτων. Πίσω μας το Οφθαλμιατρείο (1847), ένα από τα πρώτα κτίσματα υγείας (και σίγουρα όχι το λογικά πιο απαραίτητο) αποτελεί μάρτυρα της οικτρής κατάστασης στην οποία βρίσκονταν τα μάτια των Αθηναίων εξ’ αιτίας της σκόνης.

Παράλληλα με την αστική Αθήνα, αρχίζει να αναπτύσσεται και η εργατική Αθήνα. Κατ’ αρχήν από οικοδόμους από τα νησιά. Στη συνέχεια από τους πρώτους εσωτερικούς μετανάστες που έρχονται να δουλέψουν στις πρωτοεμφανιζόμενες βιομηχανίες, στο Μεταξουργείο ή στο Γκάζι, σχηματίζοντας τις αντίστοιχες συνοικίες.

Η άμεση γειτνίαση τους προς τις πύλες της πόλης προς την Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα δημιούργησε τελικά μια περιοχή στα Δυτικά της πόλης που κατοικήθηκε από τους πρώτους εργατικούς πληθυσμούς.

Η οδός Αθηνάς αποτέλεσε τη βιτρίνα όλων αυτών των περιοχών. Ήταν στην κυριολεξία το πωλητήριο ή εκθετήριο όσων παράγονταν σε αυτές, αποτελώντας τη μετεξέλιξη του παζαριού. Ταυτόχρονα αποτέλεσε τον πόλο της χωρικής αντίθεσης μεταξύ του δυτικού και ανατολικού τμήματος. Η αντίθεση αυτή εκτός από τον οικονομικό παράγοντα εκφράζονταν και σε ένα αισθητικό επίπεδο, μέσα από μια διαδικασία εξωραϊσμού και εξορθολογισμού. Το θορυβώδες και πληθωρικό παζάρι, έγιναν προσπάθειες να μεταφερθεί στα αντίστοιχα κτίρια αγορών.

Αντίστοιχο ρόλο άρχισε να παίζει και η οδός Πανεπιστημίου τόπος διαδηλώσεων που ξεκινούσαν από τη λαϊκή Ομόνοια και κατέληγαν στο Σύνταγμα.